PENEZ NEDİR?

**Administrator**

Penez,
XV. Yüzyıldan itibaren Osmanlı’da kullanılmış bir para birimi olarak
karşımıza çıkar. Fatih döneminde ilk altın paranın basılmasına kadar
Osmanlı’da para birimi gümüş akçe idi. Bu önemli adımdan sonra da ikili
maden (altın ve gümüş) para sisteminin yaygınlaşması bir anda
gerçekleşmedi. Diğer ülkelerle yapılan ticaret, fetihler ve genişlemeye
paralel olarak Venedik dukası, İspanyol riyali gibi yabancı paralar da
Osmanlı piyasalarında tedavül etmekteydi. Bunların yanısıra bazı yerel
paralar da piyasada yoğun olarak mevcuttu. Bunların arasında
Eflak-Boğdan, Erdel ve Macaristan civarında kullanılan “penz” de bulunmaktaydı⁽¹⁾ . Bu para birimi penez olarak dilimize geçmiştir.

Penez’in para birimi olarak kullanılmasını Osmanlı vergi kanunlarında görmekteyiz:

Ağnam resmi : Osmanlı’da küçük baş hayvanlardan alınan bir vergidir. Bölgelere göre farklılıklar mevcuttur.

“Vidin
sancağında üç koyundan bir akçe, İmroz ve Limni adalarında ise koyun
başına birer akçe alınmaktaydı. Sis (Kozan) sancağında Kayıtbay
kanununa göre her koyun için bir Halebî akçe. Urfa’da ise Akkoyunlu
Uzun Hasan kanunu gereğince her yüz koyundan bir koyun ve iki Osmânî
akçe, Lipva‘da her yirmi koyundan mirî için bir koyun, yirmiden az olandan ise koyun başına üç penez (1,5 Osmanlı akçesi) isteniyordu.”⁽²⁾

Bu alıntıda geçen Lipva (Lipova veya Lipve), Temeşvar sancağı olarak
bilinen bölgedir. Temeşvar, yukarıda bahsedilen Eflak-Boğdan, Erdel ve
Macaristan civarı olarak tarif edilen bölgede bulunmaktadır. Ayrıca 3
penezin 1,5 akçeye denk geldiğini de görmekteyiz. Ancak bu alıntının
tam tarihi veya kaynağı belirtilmemiş olduğu için, XVI ve XVII.
yüzyıllar diyebiliriz.

Bac-ı bazar : Kısaca şehir kapısı gümrük vergisidir.

“Adet-i
Cisirha ve bac-ı bazar ve panayırha-i nefs-i Gûla: … ve bazara gelen
galle füruht olundukda on kileden ziyade olan galleden resm-i keyl diyu
iki penez alınır…”⁽³⁾

Burada bahsedilen resm-i keyl (resm-i kile), bac resmi dışında kalan
diğer mallardan alınan bir ölçü-tartı resmidir. Bu alıntıdan XV ve XVI.
yüzyıllarda penezin bir para birimi olarak kabul gördüğünü anlamaktayız.

Osmanlı’da penez’in para birimi olarak kullanılmasına başka örneklerin de bulunabileceğini düşünüyorum.

Takı olarak penez

Penez,
ilk ortaya çıkışı itibarıyla, özellikle başlıklarda ve kemerlerde süs
olarak kullanılan paralara verilen isimdir. Kadınların aciz durumda
kalmamaları için bir çeşit sigorta olarak üzerlerinde ziynet haline
getirilmiş para taşımaları eski bir gelenektir. Varlıklı olanlar penez
olarak altın ve gümüş paraları veya yine altın veya gümüşten imal
edilmiş desenli pulları kullanmışlardır.

Bugün penez olarak adlandırdığımız altın benzeri, genellikle sarı
tenekeden imal edilmiş pulların ortaya çıkışı, bir gelenek halini alan
bu tür başlık ve kemerlerden varlıklı olmayanların da edinme
ihtiyacından doğmuş olduğu genel kabul gören görüştür. Bu pulların çok
büyük çoğunluğu II. Mahmud dönemi altınlarının kalıbındadır ya da
kendilerine has desenleri olsa da bir açıdan bu paralara
benzetilmiştir. Bu grubun Adbülmecid’in para reformundan sonra ortaya
çıktığı görüşündeyim. Geçerli oldukları dönemde, yani II. Mahmud
döneminde bunların basılması kalpazanlık olacağı ve cezası da ağır
olduğuna göre, söz konusu paraların tedavülden kaldırılmasından sonra
taklitlerinin üretilmeleri mantığa uygun olacaktır.

Son yıllarda Osmanlı paralarından üretilen takıların rağbet görmesi
ile, mecidiye aksamından paraların çoğunluğu kalitesiz döküm
taklitlerinin üretildiğini görüyoruz. Bunların gelecekte 21. yüzyıl
penez örnekleri olarak nümismatların karşılarına çıkmaları muhtemeldir.

Penezlerin takı haricinde kullanımı

II.Abdülhamid
dönemindeki bozuk para sıkıntısı sonucunda, eski bakır paraların
üzerine kontrmark vurularak yerel çözümler üretilmiştir. Bu bozuk para
sıkıntısı 25. yılında 5 ve 10 paralık bozuklukların basılmaya
başlamasına kadar sürdü. Bu dönemde eski bakır para bulunmadığı
yerlerde, penezlerin dahi damgalanarak kullanıldığı görülmektedir.
Bunun bir örneği TND Bülten No:2’de Garo Kürkman’ın yazısında
yayınlanmıştır (s.31-32).

Ayrıca, bu döneme ait olmadığını düşündüğüm, muhtemelen cumhuriyet
döneminde de kullanılmış olabilecek, genellikle şekiller veya latin
harfi ile damgalanmış örnekler de ele geçmiştir. Bunların yerel bir
bölgede, belki de bir kahvehanede jeton, fiş, vs. olarak kullanıldığı
düşünmekteyim.

Penez örnekleri

Çeşitli çap ve desende penez örnekleri ele geçmiştir, halen ele geçmektedir.

Sürşarjlı Örnekler