Ahmed Cadet Paşa’nın, bugün maalesef tamamı neşredilmemiş olan ve 21 defter tutan el yazmasi «Tezâkir-i Cevdet»‘inde yakın tarihimize ışık tutan çok önemli bahisler vardır.Türk Tarih Kurumu, bu çok değerli müşahedelerin mühim bir kısmını (40 tezkireden 39′unu) neşretmiş, henüz tamamlayamamıştır.

Tezâkir-i Cevdet‘ten aşağıda
vereceğimiz örnekler, orijinal el yazması nüshadan, Paşa’nın, çok
önemli rol oynadiğı Bosna-Hersek lslahatına ait intibaalarında yer yer
sadeleştirerek alınmıştır.

Vesikalar Nasıl Ele Geçti?

Cevdet Paşa’nın kitapları ve bu arada Tezâkir-i Cevdet
külliyatı, kızı Fatma Aliye Hanım’ın, vefatından sonra Sahaflar
Çarşısı’nda satılığa çıkarılmıştır. Tanınmış sahhaf Nizameddin Aktuç,
bu belgelerin değerini ilk defa keşfetmiş ve hemen İstanbul şehir ve
İnkilap Müze ve Kütüphanesi’ni haberdar etmiş, böylece bu değerli
eserin oraca satın alınmasını sağlamıştır.

Ahmet Cevdet Paşa tezkirede diyor ki:
Saraybosna Ticaret Merkezi, Ancak Ticaret Mahkemesi’nin Hasılatı Çok Az

Bosna’ya
iki taraftan ticari mal naklolunurdu. şöyle ki: İstanbul’dan, Selanik
ve Yenipazar yolu ile ve Avusturya - Macaristan’dan Svornik yoluyla
yine Saraybosna’ya mal götürülürdü. Bu mallardan yol üzerinde vilayet
ve kazaların hisseleri ayrılmaz, onlar da, sair vilayet ve kazalar
gibi ticari mallarını Saraybosna’dan alırdı. Bu yüzden Saraybosna
ticaret merkeziydi. Saraybosna eyaleti, Bosna, Travnik, Biatseh, Banyaluka ve Svornik sancaklarından müteşekkil olup, Hersek Sancagı dahi, bu eyalete bağlı idi.

Halbuki ticaret mahkemesinin hasılatı mahkeme kâtibinin maaşına bile
kafi gelmiyordu. Maaşların açık kalması yüzünden mahkeme reisliğinden
tarafıma şikayet olundu. Bu şikayet hayretime mucip oldu. Hemen ticaret
mahkemesine giderek defterleri tetkik etim. Hiç bir ay 350 kuruştan
fazla hasılat olmamış. Bu miktar dahi nadiren 350 kurusa yükselmiş.
Hasılatın ekseri 150-200 kuruştan ibaret olduğunu hayret ve taaccüple
gördüm.
Mahkemeye Müracaat Eden Tüccar Yok


Tahkikat neticesinde de yerli tacirlerin mahkemeye müracaat
etmedikleri anlaşıldı. Bunun üzerine artık Bosna ticaretinin ne yolda
cereyan edegeldiğini ögrenmek lazım geldi. Teftişlerim neticesinde
anlaşıldı ki, gerek İstanbul ve gerek Avrupa emtia ve eşyasını
getirenler, ancak Saraybosna tüccarı olup, civar vilayet ve kazalar
tacirleri Saraybosna’ya gelerek mağazalardan alıp memkeketlerine
naklediyorlar.

Mesela vilayet tüccarlarından biri Saraybosna’ya gelip bir tacirin
mağazasına
müracaat eder. Kendisine lazım olan malları tespit eder. Bütün bu
malları mağaza kâtibi sırasıyle bir pusulaya yazar ve hizalarına da
fiyatlarını kaydeder. Bir yandan da denkler bağlanır, malların hepsi,
kâtibin tanzim ettiği pusula ile tacire verilir. O da bedelini ödemeden
alıp gider. Arasıra, Saraybosna tüccarı tarafından çıkarılan
tahsildara, taksitini verir ve verdiği paralara mukabil de birer
ilmuhaber alır.

Senet, Şahit Yok

Velhasıl
civar vilayet ve kaza tacirleri Saraybosna’dan üçer, beşer bin kuruşluk
mal alıp pusulasıyla beraber memleketlerine götürürler ve bu muamele
esnasında ne senete, ne de şahide lüzum gürülür. Şayet malı alanlar
borçlarını inkâr etseler, elde senet olmadığı için mal satan hiç bir
hak iddia edecek durumda değildir. Halbuki ticaret mahkemeleri senetler
ve şahitler üzerine hüküm verirler. Böyle koskoca bir eyaletin ticari
muamelesi senetsiz, şahitsiz nasıl dönüyor? Bu ciheti çok merak ettim.
Saraybosna tüccarından Mehmed Ağa isminde bir zat vardı. Onu çağırdım.
Aramızda şöyle bir konuşma geçti:

- Veresiye vermiş olduğun mallardan dolayı ne kadar alacağın var?
- On bin keseden ziyade.
- Elinde senedin, şahidin var mı?
- Hayır, adet olmamış.
- Ya, müşterilerden biri borcunu inkâr edecek olursa ne yaparsın?
- Bu suale şaştı, gülerek cevap verdi:
- Bu kadar malı denklerle mağazadan kaldırıp pusulasıyla beraber götürdü. Nasıl inkâr edebilir?
- Ya, bunlardan biri vefat ederse paranız batmaz mı?
- Vefat ederse, bizim pusulamız terekesinde çıkar ve varisleri borcunu öder.

Hakikaten, Saraybosna tüccarıyle
alış-verişi olanlardan biri vefat ederse, terekesinde çıkan pusula ve
ilmühaberler derhal Saraybosna’ya gönderilip borcu ödenir. Şayet yetimi
varsa, tüccarın alacağı ödenmedikçe hakim, terekesini takrir
ettirmezmiş. Bunca senedir Saraybosna tüccarından kimsenin alacağı
inkâr olunmamış.

Faiz de Yok

Birara
Bosna Sancağı çiftliklerinden 42 vekil çağırtarak, ağaların
çiftliklerinden aldıkları arazi ücretinin memleketçe mutad olan
nisbetinin ne olduğunu anlamak için evvela Müslümanlar’a sordum:
- Bosna’da akçanın kesesine kaç kuruş faiz alıyorsunuz?
- Haşa, biz faiz almayız, böyle haram para yemeyiz.
Sonra Hırıstiyanlar’a aynı suali sordum. şöyle cevap verdiler:
- Faiz almak Yahudiler’e
mahsustur. O da yeni çıktı. Biz, İslam ve Hıristiyan birbirimize odünç
para veririz; faiz almayiz. Senet alıp vermek dahi adetimiz değildir.

“ Bu makaleden anlaşılacağı üzere yüz yıl kadar önce önemli
bir Osmanlı eyaleti olan Saraybosna’da Ticaret Mahkemesi’ne kimse
kimseyi şikayet etmiyor, dava açılmıyor, harç yatırılmıyor. Bu yüzden
de mahkeme personelinin maaşları dahi ödenemiyormuş. Ya bugünkü Ticaret
Mahkemelerimiz dava bakımından ne durumda!…”

Kaynak: Ahmet Cevdet Paşa’nın “ Tezâkir” inden Sayfalar: Boşnaklar (Hayat Tarih Mecmuası)